در طول زندگی، هر فرد با تلاش و کوشش خود به مجموعه‌ای از اموال و دارایی‌ها دست پیدا می‌کند. این دارایی‌ها شامل دو بخش مثبت و منفی هستند؛ بخش مثبت شامل اموال و مطالبات، و بخش منفی شامل دیون و بدهی‌ها. پس از درگذشت فرد، آنچه از او به جا می‌ماند به عنوان “ترکه” در اختیار وراث و بازماندگان قرار میگیرد. گاه در خصوص میزان و نوع دارایی‌های متوفی و نحوه تقسیم آن بین وراث اختلاف پیش می‌آید. در این موارد، فرایندهای قانونی تحریر و تقسیم ترکه در دادگاه انجام میشود تا ضمن شناسایی و ارزیابی دقیق دارایی‌ها، آنها بر اساس قوانین موضوعه بین وراث تقسیم گردند. در این مقاله، قصد داریم به ترکه چیست و نحوه تحریر و تقسیم آن از منظر حقوقی بپردازیم.
منظور از ترکه چیست؟
در جامعه امروزی، موضوع ترکه چیست (میراث مادی پس از فوت شخص) از اهمیت فراوانی برخوردار است. ترکه شامل مجموعه اموال و دارایی های فرد متوفی است که پس از فوت وی به وراث منتقل میشود. ترکه دارای دو جزء اصلی است: جزء مثبت و جزء منفی. جزء مثبت ترکه شامل اموال منقول و غیرمنقول، مطالبات و سایر دارایی های فرد متوفی است. در حالی که جزء منفی ترکه شامل بدهی های وی و تعهداتی است که باید از محل دارایی های متوفی پرداخت شود.
انتقال ترکه به وراث به صورت قهری و بلافاصله پس از فوت صورت میگیرد. در این رابطه، وراث سه گزینه پیش رو دارند: اولا، قبول مطلق ترکه، به این معنا که وراث تمامی اجزای مثبت و منفی را بدون درخواست تحریر ترکه میپذیرند. ثانیا، قبول مشروط ترکه، که در این صورت وراث پذیرش ترکه را منوط به تحریر آن و مشخص شدن اجزای مثبت و منفی میکنند. ثالثا، رد ترکه، که در این حالت وراث از پذیرش کلیه اموال و بدهی های متوفی سر باز میزنند و نمیتوانند فقط بخش مثبت را بپذیرند.
انتخاب هر یک از این گزینه ها بر اساس شرایط و ملاحظات مختلف صورت میگیرد. برای مثال، در صورتی که بدهی های متوفی بیش از دارایی های وی باشد، قبول مطلق ترکه میتواند به زیان وراث تمام شود. در این موارد، قبول مشروط ترکه و یا رد آن، گزینه های معقول تری خواهند بود. به طور کلی، موضوع ترکه و حقوق مرتبط با آن از موضوعات پیچیده و چالش برانگیز در حوزه حقوق است که نیازمند توجه دقیق و آگاهی کافی از سوی ذینفعان است. آشنایی با این موضوع و شناخت حقوق و تکالیف مرتبط با آن میتواند در حل بسیاری از اختلافات و مشکلات پس از فوت افراد کمک شایانی نماید.
تحریر ترکه چیست؟
یکی از نهادهایی که در قانون امور حسبی برای حفظ حقوق وارثان و جلوگیری از اختلافات در تقسیم ارث پیش‌بینی شده است، تحریر ترکه می‌باشد. تحریر، به معنای نگاشتن یا نوشتن است و در اصطلاح حقوقی به معنای مشخص شدن میزان دقیق دارایی‌های متوفی اعم از اموال منقول و غیرمنقول، مطالبات و بدهی‌ها است. باید دانست که در مواردی تحریر ترکه الزامی است و صرفاً اشخاص خاصی می‌توانند اقدام به ثبت دادخواست تحریر ترکه نمایند. این موارد عبارتند از:
- هر یک از وراث یا نماینده قانونی آنها می‌توانند اقدام به ثبت دادخواست تحریر ترکه نمایند.
- وصی فرد متوفی که از طرف وی برای انجام برخی امور یا اداره اموال تعیین شده است، میتواند اقدام به ثبت دادخواست تحریر ترکه نماید.
- امین فرد غایب و قیم فرد محجور چنانچه بین وراث فرد غایب یا محجور وجود داشته باشد، می‌توانند اقدام به ثبت دادخواست تحریر ترکه نمایند.
- در حالتی که بین وراث فرد محجور یا غایب مفقودالاثر وجود داشته باشد، تحریر ترکه الزامی است.
- در حالتی که برخی وراث اقدام به قبول ترکه و برخی اقدام به رد ترکه نمایند، تحریر ترکه الزامی است.
- در حالتی که متوفی تبعه خارجی باشد، تحریر ترکه الزامی است.
برای گرفتن حکم تحریر ترکه از شورای حل اختلاف، مراحل زیر باید توسط افراد واجد صلاحیت طی شود:
- ثبت دادخواست تحریر ترکه از طریق دفاتر خدمات الکترونیک قضایی.
- نشر آگهی توسط شورا در یکی از روزنامه‌های کثیرالانتشار جهت اینکه ورثه یا نماینده قانونی آنها، بستانکاران و مدیونین به متوفی و کسان دیگری که حقی بر ترکه متوفی دارند، در ساعت و روز معین در دادگاه حاضر شوند.
- تعیین بازرس برای برداشتن صورت مجلس از دارایی‌های متوفی و نوشتن صورت مجلس از دارایی‌ها.
- صدور حکم تحریر ترکه که در آن اموال، مطالبات و دیون متوفی مشخص شده است.
در مجموع، تحریر ترکه یک نهاد قانونی است که به منظور حفظ حقوق وارثان و پیشگیری از اختلافات در تقسیم ارث پیش‌بینی شده است. این فرایند با رعایت مراحل قانونی مشخص و توسط اشخاص واجد صلاحیت انجام میشود.
تقسیم ترکه چیست؟
یکی از مهمترین موضوعات مطرح هنگام رحلت فرد، مساله تقسیم ترکه وی میان وراث است. مطابق قانون مدنی، ابتدا باید حقوق و دیون مرتبط با ترکه متوفی پرداخت شود، سپس مالکیت آن به وراث منتقل می‌گردد. بنابراین، تقسیم ترکه پس از انجام این مراحل انجام می‌پذیرد.
تقسیم ترکه میتواند به دو صورت انجام شود: توافقی و تراضی. در حالت توافقی، وراث با رضایت و به میزان سهم شرعی خود، ترکه را تقسیم میکنند. اما در صورت عدم تراضی، هر یک از ذینفعان می‌توانند با داشتن گواهی انحصار وراثت، از طریق ثبت دادخواست در شورای حل اختلاف، درخواست صدور حکم تقسیم ترکه را نمایند. در صورت عدم تراضی وراث بر نحوه تقسیم، قانون امور حسبی سه روش را برای تقسیم ترکه در نظر گرفته است:
- تقسیم به افراز: چنانچه مال مورد اشتراک میان وراث قابل تقسیم به اجزای برابر باشد، هر یک از وراث به میزان سهم شرعی خود از آن بهره‌مند میشوند.
- تقسیم به تعدیل: در صورتی که مال مشترک قابل افراز نباشد یا اقسام متفاوتی داشته باشد، دادگاه اقدام به تقسیم به تعدیل می‌کند، به نحوی که ارزش سهم هر وارث تقریباً برابر باشد.
- تقسیم به رد: چنانچه وراث بر روش‌های قبلی به توافق نرسند، دادگاه برخی از وراث را ملزم می‌کند تا در برابر دریافت سهم بیشتر، مابه‌التفاوت را به دیگر وراث پرداخت نمایند.
در نهایت، در صورت عدم توافق وراث بر هیچ‌یک از روش‌های فوق، دادگاه دستور فروش مال مشاعی را داده و ثمن حاصله را میان وراث به نسبت سهم الارث تقسیم می‌کند. بنابراین، تقسیم ترکه یک فرایند قانونی و منطقی است که با هدف تقسیم عادلانه میراث میان وراث صورت می‌پذیرد. این روند میتواند از طریق توافق میان وراث یا در صورت عدم تراضی، از طریق مراجع قضایی انجام شود تا در نهایت، حقوق همه وراث به‌طور کامل رعایت گردد.
ارثیه و ترکه چه تفاوتی باهم دارند؟
ارثیه و ترکه دو اصطلاح مهم در حوزه حقوق و فقه هستند که گاهی باعث سردرگمی و اشتباه گرفته شدن یکی با دیگری میشوند. این دو اصطلاح هر چند ارتباط نزدیکی با یکدیگر دارند، اما تعاریف و محتوای متمایزی دارند که لازم است به آنها توجه شود. همانطور که قبلا گفتیم ترکه چیست، ترکه به معنای کل اموال، بدهی‌ها و مطالبات فرد متوفی است که وی در زمان حیات داشته و از خود برجای گذاشته است. ترکه شامل هم دارایی‌های مثبت (اموال و مطالبات) و هم دارایی‌های منفی (بدهی‌ها) متوفی میشود. در واقع، ترکه تمام دارایی‌های مثبت و منفی فرد متوفی را در بر میگیرد.
در مقابل، ارثیه به بخشی از ترکه گفته میشود که پس از کسر بدهی‌های متوفی به میزان سهم‌الارث وراث تقسیم میشود. به عبارت دیگر، ارثیه تنها شامل دارایی‌های مثبت متوفی است که پس از کسر بدهی‌ها به وراث تعلق میگیرد. بنابراین، ارثیه بخشی از ترکه است. علاوه بر این، وصیتی که متوفی برای ثلث اموال خود پس از مرگ می‌کند، جزء ارثیه محسوب میشود ولی بخشی از ترکه نیست.
در نهایت، ترکه به مفهوم کلی تمام اموال و بدهی‌های متوفی است، در حالی که ارثیه به بخش از ترکه اطلاق میشود که پس از کسر بدهی‌ها میان وراث تقسیم میشود. بنابراین، رابطه این دو اصطلاح عموم و خصوص مطلق است.
منظور از مهر و موم ترکه چیست؟
پس از فوت فرد، یکی از اقداماتی که پیش از تحریر و تقسیم اموال انجام میشود، مهر و موم ترکه است. این اقدام به دلیل اهمیت حفاظت از دارایی‌های متوفی انجام میگیرد تا از تضییع یا تصرف غیرقانونی آنها جلوگیری شود. مهر و موم ترکه به این معنی است که اموال متوفی پس از فوت وی مهر و موم شده و تحت نظارت قرار میگیرد تا زمان تحریر و تقسیم آنها بین وراث، سالم و دست نخورده باقی بمانند. این اقدام توسط افرادی که قانوناً مجاز به درخواست آن هستند، در شورای حل اختلاف ثبت میشود و پس از تصمیم‌گیری شورا، اجرای آن به مأموران ذی‌ربط ارجاع داده میشود. افراد مجاز برای درخواست مهر و موم ترکه عبارتند از:
- وراث متوفی
- طلبکارانی که طلب آنها مستند به حکم قطعی دادگاه یا سند رسمی است اما تأمین یا رهن در اختیار ندارند
- وصی در صورت ذی‌نفع بودن در کل ترکه
- موصی‌له در صورت داشتن سهم مشاع در ترکه.
این اقدام در صورت وجود خطر تضییع اموال با فوریت انجام میشود تا از هرگونه آسیب یا تغییر در اموال جلوگیری شود. مهر و موم ترکه نقش مهمی در حفظ و حراست از دارایی‌های متوفی ایفا می‌کند و به وراث اطمینان خاطر می‌دهد که اموال به درستی مدیریت و تقسیم خواهند شد.
برای تحریر ترکه چه مدارکی لازم است؟
مرحله تحریر ترکه، به‌عنوان بخشی حیاتی از فرایند انتقال دارایی متوفی به وراث، نیازمند مجموعه‌ای از مدارک است. این مدارک، ضمن تأیید هویت متوفی و وراث، به مراجع قانونی و اداری امکان می‌دهند تا بر روند انتقال دارایی نظارت داشته و از تبعات احتمالی آن جلوگیری کنند.
لیست مدارک لازم برای تحریر ترکه شامل اصل شناسنامه و گواهی وفات متوفی، رسید پرداخت مبلغ مالیات بر ارث، استشهادیه‌ای که ثبت محضری شده باشد، رسید پرداخت مالیات بر ارث متوفی و درخواست‌نامه‌ی تحریر ترکه است. هر یک از این مدارک، نقش مهمی در تکمیل فرایند تحریر ترکه ایفا میکنند.
اصل شناسنامه و گواهی وفات متوفی، به‌عنوان مهمترین مدرک در این فرایند، هویت متوفی را به‌طور رسمی تأیید میکنند. رسید پرداخت مالیات بر ارث نیز ثابت می‌کند که وراث، مالیات مربوط به ارث را پرداخت کرده‌اند. استشهادیه‌ی ثبت‌شده در دفتر اسناد رسمی نیز گواه بر تأیید هویت وراث است. درخواست‌نامه‌ی تحریر ترکه نیز به‌عنوان درخواست رسمی وراث برای آغاز فرایند تحریر ترکه محسوب میشود.
نقش وکیل در هنگام تقسیم ترکه چیست؟
تقسیم ترکه و دریافت گواهی انحصار وراثت، مراحل مهمی در فرایند پس از فوت فردی است. در این زمینه، وکیل میتواند نقش حیاتی ایفا کند و به وراث در انجام وظایف خود کمک نماید. در این قسمت از مقاله، به بررسی وظایف وکیل در هنگام تقسیم ترکه خواهیم پرداخت.
یکی از مهمترین وظایف وکیل در تقسیم ترکه، تضمین تقسیم عادلانه آن میان وراث است. وکیل باید با بررسی دقیق اموال متوفی و حقوق قانونی هر وارث، اطمینان حاصل کند که ترکه به صورت منصفانه و مطابق با قوانین مربوطه تقسیم میشود. همچنین وی باید در پرداخت مهریه همسر متوفی و وصول مطالبات ماترک نیز نقش ایفا کند. دریافت گواهی انحصار وراثت نیز یکی دیگر از مهمترین وظایف وکیل تقسیم ترکه است. این گواهی تأییدی بر هویت و سهم قانونی هر وارث است و بدون آن، امکان تقسیم ترکه وجود ندارد. وکیل باید با انجام تشریفات قانونی لازم، این گواهی را از مراجع ذی‌صلاح دریافت کند.
در صورت وجود وصیت‌نامه، وکیل باید به اجرای دقیق آن توسط وراث نظارت داشته باشد. همچنین در مواردی که ادعایی در خصوص ماترک وجود دارد، وکیل باید آن را بررسی و پیگیری کند. در صورت لزوم، وی میتواند اقدام به طرح دعوای تقسیم ماترک نماید. در نهایت، وکیل تقسیم ترکه باید در تمام مراحل به وراث مشاوره حقوقی ارائه دهد و اطمینان حاصل کند که تمام امور مربوط به ترکه، مطابق با قوانین جاری انجام میشود. این امر نه تنها به حقوق قانونی وراث کمک می‌کند، بلکه از بروز اختلافات احتمالی نیز جلوگیری می‌کند.
کلام غایی
در این مقاله به موضوع ترکه چیست و همه ی ابعاد آن پرداخته شد. همانطور که گفته شد، در پی فوت هر فرد، مجموعه ای از اموال و دارایی ها که به عنوان ترکه از وی بجای می ماند، به وراث و بازماندگان وی منتقل می گردد. این ترکه می تواند شامل اموال منقول و غیرمنقول، مطالبات و دیون متوفی باشد. بنابراین، برای آنکه وراث بتوانند در سهم خود از این ترکه تصرف نموده و مالک آن شوند، لازم است که ابتدا اقدام به تحریر آن، به منظور مشخص نمودن دارایی ها و دیون متوفی نمایند. پس از پرداخت دیون موجود، آنگاه می توانند نسبت به تقسیم ترکه میان خود اقدام کنند. در این میان حضور وکیل می تواند کمک شایانی برای شفافیت موضوع کند. امیدواریم این مطلب برای شما مفید باشد.
