قراردادها بهعنوان اصول بنیادین روابط اجتماعی و اقتصادی، احترام و پایبندی به آنها از اهمیت بالایی برخوردار است. پایبندی به قراردادهای منعقد شده و انجام مسئولیتهای قراردادی نهتنها از الزامات قانونی است بلکه به اعتبار و اعتماد در جامعه نیز میافزاید. در این راستا، قانونگذار با اختصاص مواد خاصی در قانون مدنی، به پیشبینی خسارت ناشی از عدم انجام تعهدات پرداخته است. با این حال، در برخی موارد، اتفاق میافتد که افراد، به دلایل مختلف، مایل به بر هم زدن معامله منعقد شده هستند. در این شرایط، لازم است راهحلهای حقوقی مناسب را بررسی کرد تا انحلال قرارداد قانونی به انجام رسد. قانون، امکان فسخ قرارداد را تحت عنوان «خیارات قانونی» ارائه میدهد که هر یک دارای شرایط خاص خود هستند. در ادامه این مقاله، به تفصیل هر یک از انواع خیارات در حقوق پرداخته و شرایط آنها را بررسی خواهیم کرد.
خیارات چیست؟
در قانون مدنی ایران، پایبندی به قراردادها و عقود منعقده میان افراد یک اصل بنیادین است. این اصل بر این مبنا قرار دارد که طرفین قرارداد، با توافق آزادانه خود، به تعهدات خویش پایبند باشند. عدم انجام تعهدات قراردادی، میتواند موجب ورود خسارت به یکی از طرفین شود که قانونگذار، جبران این خسارات را پیشبینی کرده است. با این حال، گاهی اوقات، یکی از طرفین قرارداد، به هر دلیلی، نیازمند خروج از قرارداد و فسخ معامله میباشد. در این موارد، قانونگذار، انواع خیارات را در نظر گرفته است. خیارات، حقوق قانونی هستند که به یکی از طرفین قرارداد، امکان فسخ معامله را میدهند. خیارات انواع مختلفی دارد که در ادامه هریک را به طور کامل مورد بررسی قرار می دهیم.
خیار در لغت، به معنی اختیار یا اجازه انجام کاری است. در واقع، خیار، حقی است که قانونگذار برای طرفین قرارداد در نظر گرفته است که به موجب آن، دارنده خیار میتواند اقدام به برهم زدن معامله منعقد شده نماید. عقود لازم، دستهای از عقود هستند که جز با وجود شرط فسخ قرارداد، خیارات قانونی یا اقاله طرفین، قابل برهم زدن نمیباشند و چنانچه فردی قصد برهم زدن یک عقد لازم را داشته باشد، با استفاده از خیارات قانونی قادر به انجام آن خواهد بود.
اصل بر لزوم قراردادها است و این بدان معنا است که نمیتوان به راحتی، قراردادها را برهم زد. اما قانون مدنی به طرفین یک معامله این اجازه را داده است که در صورتی که شرایط لازم وجود داشته باشد، بتوانند اقدام به فسخ قرارداد خود کنند. پیش بینی این شرایط در قانون برای جلوگیری از ضرر یک یا دو طرف قرارداد در معامله است. پس از توضیح اینکه خیارات چیست و معنی خیار در قانون مدنی چه میباشد، در ادامه، قصد داریم انواع خیارات در حقوق را بررسی کرده و در خصوص هریک صحبت کنیم.
انواع خیارات در حقوق مدنی
در این بخش، به تفصیل به بررسی انواع خیارات در حقوق مدنی خواهیم پرداخت. همانطور که در ابتدا ذکر شد، خیارات به عنوان اختیاراتی قانونی، به افراد این امکان را میدهند که تحت شرایط خاصی، قراردادها و معاملاتی که منعقد کردهاند را فسخ کنند. این اختیارات در قانون مدنی ایران به وضوح تعریف شدهاند و هر یک شرایط و ملزومات خاص خود را دارند. همچنین، طرفین قراردادها قادرند که از طریق اسقاط خیارات، کلیه این حقوق را از خود سلب کنند.
- خیار مجلس: خیار مجلس به معنای اختیار فسخ معامله، در حین و بلافاصله پس از انعقاد قرارداد است. بر اساس ماده 397 قانون مدنی، “هر یک از متبایعین، بعد از عقد، فی المجلس و مادام که متفرق نشدهاند، اختیار فسخ معامله را دارند.” این حق به طرفین اجازه میدهد تا در شرایطی که هنوز در محل انعقاد قرارداد حضور دارند، به آسانی اقدام به فسخ معامله کنند. مهمترین نکته درخصوص خیار مجلس، انقضای آن به محض خروج یکی از طرفین از مجلس است؛ بدین معنا که همچنان که طرفین در مجلس حضور دارند، حق فسخ برقرار است، اما با خروج از آن، این حق ساقط میشود.
- خیار حیوان: خیار حیوان مختص معاملات مربوط به حیوانات است. طبق ماده 398 قانون مدنی، “اگر مبیع، حیوان باشد، مشتری تا سه روز از حین عقد، اختیار فسخ معامله را دارد.” این خیار به مشتری این امکان را میدهد که در مدت زمان محدودی پس از خرید، در صورت شناسایی بیماری یا عیبی که در زمان معامله قابل مشاهده نبوده، اقدام به فسخ کند. هدف از این قانون، حفظ حقوق مشتری و جلوگیری از بروز زیانهای ناشی از معاملات نقصاندار است.
- خیار تاخیر ثمن: خیار تاخیر ثمن یکی از خیارات مهم و تأثیرگذار در معاملات است که در قانون مدنی ایران به آن پرداخته شده است. بر اساس ماده 402 قانون مدنی، زمانی که بین طرفین قرارداد، مهلتی برای پرداخت ثمن تعیین نشده باشد و سه روز از تاریخ معامله سپری شود، در صورتی که بایع مبیع را تسلیم نکند یا مشتری تمام ثمن را پرداخت ننماید، خیار تاخیر ثمن به وجود میآید
- خیار رویت و تخلف از وصف: خیار رویت و تخلف از وصف، یکی از نهادهای حقوقی مهم در قوانین مدنی به شمار میرود که به خریداران حقوقی را اعطا میکند تا در موارد عدم تطابق کالا با توصیفات ارائهشده، بتوانند اقدام به فسخ قرارداد نمایند. این حق، در ماده 410 قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران پیشبینی شده است و بهوضوح شرایط آن را میکند. طبق این ماده، زمانی که شخصی مالی را بدون مشاهده و صرفاً بر اساس توصیفهای فروشنده خریداری کند، در صورت عدم تطابق مالی که مشاهده میکند با اوصاف ذکرشده، این شخص مختار است که قرارداد را فسخ کرده و یا مالی را بههمان صورت که هست بپذیرد.
- خیار غبن: از دیگر خیارات قابل توجه در حقوق، خیار غبن است که در ماده 416 قانون مدنی به وضوح تعریف شده است. غبن به معنای تفاوت آشکار میان ارزش واقعی کالا و قیمت پرداختی آن است. زمانی که این تفاوت به حدی باشد که نادیدهگرفته نشود، بهخصوص در صورت داشتن غبن فاحش، طرفین این حق را خواهند داشت که معامله را فسخ کنند. خیار غبن بهعنوان یک ساز و کار حمایتی، به معاملهگران اجازه میدهد تا در صورت عدم توازن در معامله، نسبت به عدم تطابق قیمت و ارزش واقعی خود اقدام کنند. این حق باید بلافاصله بعد از علم به غبن اعمال شود و هرگونه تأخیر ممکن است منجر به از دست رفتن آن شود. به این ترتیب، این قاعده به هدف ایجاد توازن و انصاف در معاملات و جلوگیری از استثمار طرفین ضعیفتر در بازارهای اقتصادی طراحی شده است.
- خیار تدلیس: به معنای فریب و پنهان کردن عیوب است که بهموجب آن، مشتری در صورت تدلیس از سوی بایع، حق فسخ قرارداد را پیدا میکند. بهطور خاص، ماده 439 قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران تصریح میدارد: “اگر بایع، تدلیس نموده باشد، مشتری حق فسخ بیع را خواهد داشت و همچنین است بایع، نسبت به ثمن شخصی، در صورت تدلیس مشتری.” در واقع، تدلیس شامل ارائه اطلاعات نادرست یا پنهانسازی عیبهای موجود در کالا یا محصول است که میتواند موجب ایجاد فریب برای طرف مقابل شود. هنگامی که یکی از طرفین، بهویژه بایع، با استفاده از تدلیس مبادرت به فریب طرف دیگر میکند، طرف فریبخورده این حق را خواهد داشت که معامله را فسخ کند. لازم به ذکر است که خیار تدلیس فوریت دارد بدین معنا که به محض اطلاع از تدلیس، باید اعمال گردد.
- خیار عیب: نیز یکی دیگر از خیارات مطرح در قانون مدنی است که در ماده 422 بهطور واضح بیان شده است: “اگر بعد از معامله، ظاهر شود که مبیع، معیوب بوده، مشتری، مختار است، در قبول مبیع معیوب با اخذ ارش یا فسخ معامله.” بدین ترتیب، خیار عیب زمانی قابل اعمال است که مشتری پس از دریافت کالا متوجه عیوب موجود در آن میشود. در این شرایط، مشتری میتواند تصمیم بگیرد که آیا کالا را با وجود عیوب بپذیرد و در این صورت مابهالتفاوت بین قیمت کالا سالم و کالای معیوب را از فروشنده درخواست کند یا اینکه معامله را به طور کامل فسخ کند.
- خیار شرط: خیار شرط به موجب ماده 399 قانون مدنی تعریف میشود که بیان میدارد: “در عقد بیع، ممکن است شرط شود که در مدت معین، برای بایع یا مشتری یا هر دو یا شخص خارجی، اختیار فسخ معامله باشد.” این تعریف به روشنی نشان میدهد که خیار شرط به عنوان یک حق فسخ به توافق طرفین قرارداد وابسته است. به عبارت دیگر، در صورتی که شرایط از پیش تعیین شده در قرارداد حادث شود، طرفی که دارنده این خیار است میتواند اقدام به فسخ معامله نماید.
- خیار تبعض صفقه: دیگر نوع خیار مطرح در قانون مدنی ایران، خیار تبعض صفقه است که در ماده 441 معرفی شده است: “خیار تبعض صفقه، وقتی حاصل میشود که عقد بیع، نسبت به بعض مبیع، به جهتی از جهات، باطل باشد در این صورت، مشتری حق خواهد داشت، بیع را فسخ نماید یا به نسبت قسمتی که بیع واقع شده است، قبول کند و نسبت به قسمتی که بیع باطل بوده است، ثمن را استرداد کند.” در واقع، خیار تبعض صفقه به مشتری این حق را میدهد که در صورت بطلان معامله نسبت به بخشی از مبیع، بتواند به دو شکل عمل کند: یکی فسخ کلی معامله و دیگری قبول کردن معامله نسبت به قسمت صحیح و استرداد ثمن مربوط به قسمت باطل. برای نمونه، اگر شخصی از سه دانگ سهم خود را به همراه سه دانگ دیگر که متعلق به شخص دیگری است بفروشد، مشتری میتواند بر اساس این خیار تصمیم بگیرد یا کل معامله را فسخ کند و یا فقط نسبت به بخش باطل اقدام به فسخ نماید.
کدام یک از انواع خیارات حقوقی مهلت اجرای معین دارند؟
اولین خیار که مهلت مشخص دارد، خیار مجلس است. این خیار به محض پایان حضور متعاقدین در مجلس عقد اعتبار دارد. به بیان دیگر، زمانی که خریدار و فروشنده از یکدیگر جدا شوند، حق استفاده از این خیار به صورت اتوماتیک ساقط میگردد. به طور ویژه در قراردادهای تلفنی، مهلت خیار مجلس تنها تا زمان برقراری ارتباط برقرار است و پس از قطع تماس این خیار نیز از بین میرود.
دومین نوع خیار، خیار حیوان است. در این مورد، مشتری میتواند تا سه روز پس از عقد، حق فسخ معامله را داشته باشد. این مدت زمانی به خریدار اجازه میدهد تا از کیفیت کالا و تطابق آن با انتظارات خود مطمئن شود.
سومین نوع، خیار شرط است. مطابق ماده ۳۹۹ قانون مدنی، این خیار بر اساس توافق طرفین در زمان عقد بیع به وجود میآید. بر اساس این ماده، امکان پیشبینی مهلت مشخصی برای خیار فسخ معامله برای بایع، مشتری یا شخص سوم وجود دارد.
در نتیجه، خیارات مجلس، حیوان و شرط، از جمله خیاراتی هستند که اجرایشان تحت شرایط و مهلتهای مشخصی قرار دارد و این ویژگی، اهمیت ویژهای در حقوق قراردادی ایجاد میکند. با توجه به این مشخصات، قانونگذاران سعی در ایجاد تعادل بین حقوق خریداران و فروشندگان داشتهاند.
کلام غایی
در این مقاله، تلاش شده است تا انواع خیارات حقوقی به شیوهای ساده و قابل فهم توضیح داده شوند. خیارات یا اختیارهای قانونی، ابزارهایی هستند که در نظام حقوقی به طرفین قرارداد این امکان را میدهند تا در صورت بروز مشکلات یا نقایص در توافق اولیه، تصمیمات منطقی اتخاذ کنند. وجود این خیارات نه تنها به حفظ منافع طرفین قرارداد کمک میکند، بلکه به استحکام روابط حقوقی نیز میافزاید. تصمیمگیریهای آگاهانه در طراحی و تنظیم قراردادها از اهمیت ویژهای برخوردار است. به همین دلیل، توصیه میشود که افراد برای تنظیم قراردادهای خود از وکلا و مشاوران حقوقی مجرب بهرهمند شوند. سایت “از وکیل بپرس” با هدف ارتقاء آگاهی عمومی، مقالههای متنوعی در زمینه های مختلف جمعآوری کرده است. امید است که این محتوای اطلاعاتی، به افراد در درک بهتر این مفاهیم و اتخاذ تصمیمات صحیح کمک نماید.
