در پی فوت هر فرد، حقوق مالی و برخی حقوق غیرمالی وی به وراث که قائم مقام شخص متوفی هستند انتقال می‌یابد. با این وجود، برخی حقوق که مخصوص به فرد متوفی بوده‌اند، غیرقابل انتقال به وراث می‌باشند. پس از فوت فرد، خویشاوندان نسبی و سببی وی، با توجه به شرایط قانونی، از میراث متوفی بهره می‌برند. خویشاوندان نسبی کسانی هستند که به واسطه نسبت زاد و ولد و خونی با متوفی در زمره وراث قرار می‌گیرند، و خویشاوندان سببی نیز افرادی هستند که به علت پیوند ازدواج با متوفی، در شمار وراث وی محسوب می‌شوند. زمانی که از طبقات ارث سخن می‌گوییم، منظور ما ترتیب قانونی و شرعی افرادی است که از میراث متوفی ارث می‌برند. این نکته باید مدنظر قرار گیرد که تا زمانی که وارثی از طبقه پیشین وجود داشته باشد، نوبت به ارث طبقه بعدی نخواهد رسید. در این مقاله، سعی داریم تا با مفهوم تقسیم ارث و طبقات ارث، همچنین نحوه تقسیم سهم الارث ورثه، راه حل عدم همکاری ورثه آشنا شویم.
تقسیم سهم الارث ورثه به چه معناست؟
تقسیم سهم الارث ورثه، یکی از مهم‌ترین و پیچیده‌ترین موضوعات حقوقی است که پس از فوت فرد، مورد توجه وراث و ذینفعان قرار می‌گیرد. این فرآیند به معنای تقسیم اموال، بستانکاری‌ها، بدهی‌ها و به طور کلی امور مالی متوفی میان وراث و طلبکاران است. اجرای صحیح تقسیم ارث، مستلزم رعایت قوانین و مقررات مربوطه است. در این زمینه، انحصار وراثت نقش محوری ایفا میکند. انحصار وراثت زمانی انجام میشود که موت حقیقی فرد به طور قانونی تایید شده و وراث او به طور کامل مشخص باشند. پس از این مرحله، شورای حل اختلاف با بررسی دقیق اطلاعات افرادی که خود را ذی‌نفع متوفی معرفی کرده‌اند، شرایط تقسیم ارث را فراهم می‌سازد.
لازم به ذکر است که قوانین تقسیم ارث در افراد مختلف، با توجه به عواملی همچون سن، جنس، وضعیت تکفل، تأهل و حتی وصیت‌نامه متوفی، متفاوت است. لذا کارشناسان مجرب باید به طور دقیق شرایط انحصار وراثت را بررسی و مطابق با قوانین جاری، اقدام به تقسیم اموال و امور مالی متوفی میان وراث و طلبکاران نمایند. بنابراین، تقسیم ارث، فرآیندی پیچیده و مهم است که رعایت قوانین و مقررات آن، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. همچنین، نقش کارشناسان مجرب در این امر، به منظور حفظ حقوق وراث و طلبکاران متوفی، بسیار حائز اهمیت است.
منظور از طبقات سهم الارث چیست؟
در موضوع طبقات ارث، قوانین متعددی در اسلام تبیین شده است که به منظور تنظیم و تقسیم عادلانه ی دارایی فرد متوفی میان وراث وی تدوین گردیده است. این طبقات به سه دسته اصلی تقسیم می‌شوند که هر یک دارای زیرمجموعه‌های متعددی هستند.
طبقه ی اول شامل پدر و مادر، اولاد و نوه میباشد. این طبقه به سه درجه تقسیم می‌گردد: درجه ی اول که پدر، مادر و اولاد متوفی را در برمی‌گیرد؛ درجه ی دوم که اولاد اولاد را شامل میشود؛ و درجه ی سوم که نبیره‌ها را در بر می‌گیرد.
طبقه ی دوم نیز خویشاوندان درجه بالاتر از طبقه ی اول را شامل میشود. این طبقه نیز به دو درجه تقسیم می‌گردد: درجه ی اول که جد و جده، خواهر و برادر را در بر می‌گیرد؛ و درجه ی دوم که پدر جد، مادر جد، پدر جده، مادر جده و فرزندان خواهر و برادر را شامل میشود.
طبقه ی سوم نیز عموها، عمه‌ها، دایی‌ها و خاله‌ها و فرزندان آنان را در بر می‌گیرد. این طبقه نیز به دو درجه تقسیم می‌گردد: درجه ی اول که عموها، عمه‌ها، دایی‌ها و خاله‌ها را شامل میشود؛ و درجه ی دوم که فرزندان عموها، عمه‌ها، دایی‌ها و خاله‌ها را در بر می‌گیرد.
نکته ی مهم دیگر در این موضوع آن است که همسر متوفی همواره در کنار خویشاوندان نَسَبی وی (طبقات سه‌گانه ی مذکور) از ارث بهره‌مند خواهد بود. این تقسیم‌بندی و طبقه‌بندی ارث در اسلام، بر اساس حکمت الهی و قوانین عادلانه ی شریعت تعریف گردیده است، به طوری که هیچ وارثی از حق خود محروم نمی‌شود و توزیع دارایی میان وراث به نحو احسن انجام می‌پذیرد. این موضوع، نشانگر کمال و جامعیت احکام اسلامی در تنظیم امور زندگی بشر است.
نحوه تقسیم سهم الارث ورثه چگونه است؟
بحث تقسیم ارث یکی از مسائل مهم و حساس در حوزه ی حقوقی است. این موضوع علاوه بر جنبه های قانونی، بار عاطفی و اجتماعی نیز دارد و می تواند منشأ بروز اختلافات و نزاع های خانوادگی شود. بنابراین، آشنایی با نحوه تقسیم سهم الارث ورثه امری ضروری به شمار می رود. بر اساس قوانین اسلامی و مقررات موجود در کشور ما، سهم ارث هر یک از وراث به شرح زیر است:
- زوجه: یک هشتم از ماترک (دارایی متوفی) اگر متوفی فرزند داشته باشد، و یک چهارم از ماترک اگر متوفی فرزند نداشته باشد.
- زوج: یک چهارم از ماترک اگر متوفی فرزند داشته باشد، و یک دوم از ماترک اگر متوفی فرزند نداشته باشد.
- مادر: یک ششم از ماترک اگر متوفی فرزند یا خواهر و برادر داشته باشد، و یک سوم از ماترک اگر متوفی فرزند و خواهر و برادر نداشته باشد.
- پدر: یک ششم از ماترک اگر متوفی فرزند داشته باشد.
- دختر: نصف (یک دوم) در صورت واحد بودن (یک دختر)، و دو سوم در صورت تعدد.
- خواهر (مشترک از پدر و مادر یا مشترک از پدر، در صورتیکه برادر یا اجداد پدری نباشد): یک دوم در صورت واحد بودن (یک خواهر)، و دو سوم در صورت تعدد.
- برادر و خواهر (مشترک از مادر در صورتیکه متوفی اجداد مادری نداشته باشد): یک ششم در صورت واحد بودن، و یک سوم در صورت تعدد.
در مجموع، تقسیم ارث بر اساس قوانین موجود باید با دقت و رعایت شرایط خاص هر مورد انجام شود. این امر نه تنها به حفظ حقوق قانونی وراث کمک می کند، بلکه می تواند در پیشگیری از اختلافات و نزاع های خانوادگی نیز نقش داشته باشد.
عدم همکاری بین ورثه
در هنگام فوت هر فرد، آنچه از او به جای میماند، ماترک و ارث او محسوب میشود. تا زمانی که دیون متوفی از این ماترک پرداخت نشود، ارث قابل تقسیم بین وراث نمیباشد. آنچه از ترکه باقی میماند، مشترک و مشاع بین وراث است و هیچ وارثی نمیتواند بدون اجازه سایر وراث در آن دخل و تصرفی انجام دهد.
با توجه به اینکه ماترک مشاع بین وراث است، در صورت عدم توافق بین وراث درباره تقسیم سهم الارث یا وجود افراد محجور و غایب در بین وراث، باید دادگاه کار تقسیم ترکه را انجام دهد. بنابراین، تقسیم ترکه توسط دادگاه زمانی حاصل میشود که بین وراث همکاری درخصوص ارث وجود نداشته باشد. برای اینکه فردی درخواست تقسیم ترکه را بدهد، باید قبل از آن گواهی انحصار وراثت را دریافت کرده و نسبت به تحریر و تصفیه ترکه اقدامات لازم انجام شود.
در دادگاه، پس از تعیین وقت و شروع به رسیدگی، اگر بین وراث توافقی برای تقسیم ایجاد شود، دادگاه طبق همان صورت مجلس عمل میکند. اما اگر توافقی حاصل نشود، دادگاه ارزیابی اموال را به کارشناس ارجاع کرده و به تقسیم ترکه بین وراث میپردازد. در نهایت، فرآیند تقسیم ترکه به گونه ای است که حقوق همه وراث محفوظ مانده و در صورت عدم توافق، دادگاه به عنوان مرجع قضایی مسئول اجرای تقسیم عادلانه ماترک میباشد.
راه‌حل‌های قانونی عدم همکاری ورثه برای تقسیم ارث
همانطور که به نحوه تقسیم سهم الارث ورثه اشاره شد، پس از فوت فرد، اموال و دارایی‌های متوفی به صورت قهری و اجباری به وراث منتقل میشود. اما گاهی اوقات، وراث قادر به تراضی و توافق بر سر نحوه تقسیم و مدیریت ارثیه نبوده و در این امر دچار اختلافاتی با یکدیگر می‌گردند. این اختلافات ریشه در مسائل مختلفی همچون سکونت برخی وراث در ملک بدون پرداخت اجاره، وجود وارث غائب، مانع‌تراشی برخی وراث در تقسیم ارث، اختلاف در خصوص فروش ملک، وجود وارث محجور یا سالخورده و ناتوان، و یا امتناع برخی وراث از پرداخت بدهی‌های متوفی دارد. در این قسمت، به بررسی این چالش‌ها و ارائه راه‌حل‌های قانونی برای حل آنها خواهیم پرداخت.
گواهی انحصار وراثت و تحریر ترکه: در صورتی که بین وراث در خصوص تقسیم ترکه اختلاف باشد و برخی در تقسیم همکاری نکنند، نخستین گام آن است که وراث نسبت به گرفتن گواهی انحصار وراثت از طریق شورای حل اختلاف اقدام نمایند. همچنین در مواردی که وراث اطلاعات دقیقی از اموال متوفی نداشته باشند و یا بین آنان در خصوص ماترک اختلاف باشد، تحریر ترکه، یعنی تعیین مقدار ترکه و دیون متوفی، ضروری خواهد بود.
تقاضای تقسیم ترکه: پس از دریافت گواهی انحصار وراثت توسط وراث متوفی، مرحله بعدی، طرح دادخواست تقسیم ترکه و درخواست صدور حکم به تقسیم ترکه است. تقسیم ترکه به معنای مشخص نمودن میزان سهم دقیق هریک از وراث از ارثیه متوفی میباشد. هریک از وراث یا چنانچه متوفی اقدام به تعیین وصی نموده باشد، می‌توانند تقاضای این امر را از محاکم قضایی بنمایند.
روند رسیدگی به دادخواست: پس از ثبت دادخواست تقسیم ترکه توسط هر یک از وراثی که خواهان سهم الارث خود هستند، همه ورثه به دادگاه دعوت و به موضوع رسیدگی میشود. در صورتی که مال قابل تقسیم باشد، سهم هریک از وراث توسط دادگاه تعیین می‌گردد. در غیر این صورت، اموال متوفی به مزایده گذاشته شده و پس از فروش، سهم هر یک از وراث بر اساس حق السهم به آنان داده میشود. لازم به ذکر است که تقسیم مال در مواردی صورت می‌گیرد که مالیت مال از بین نرود.
ارزیابی و کارشناسی اموال: در خصوص ارزش مال و ارزیابی آن، دادگاه از کارشناسان خبره در این زمینه استفاده میکند. در حکم صادره از مرجع صالح، سهم الارث هریک از وراث به طور دقیق و معین ذکر می‌گردد. پس از آن، هر یک از وراث می‌تواند با پرداخت مالیات بر ارث، بدون نیاز به کسب اجازه از سایرین، اقدام به فروش سهم خود نماید.
دادخواست دستور فروش مال مشاعی: در برخی موارد، ممکن است ملکی به موجب تصمیم قطعی واحد ثبتی، غیر قابل افراز تشخیص داده شود. در این حالت، براساس ماده 4 قانون افراز و فروش مال مشاعی، با تقاضای هر یک از شرکاء و به دستور دادگاه، مال مشاعی فروخته میشود. قابلیت افراز به این معنی است که بتوان چیزی را بدون آنکه به ماهیت آن خللی وارد آورد یا از ارزش آن کم شود، تفکیک و تقسیم نمود. در صورت بروز اختلاف در فروش مالی که شراکت افراد در آن به نحو اشاعه میباشد، هر یک از شرکا و وراث می‌توانند تقاضای دستور فروش مال مشاعی را از دادگاه داشته باشند. در این حالت نیز، پس از جلب نظر کارشناس دادگستری در خصوص قیمت، مال جهت فروش به مزایده گذاشته شده و ماحصل فروش آن به صندوق دادگستری واریز گردیده و هریک از وراث حق مطالبه سهم خود را از صندوق دادگستری خواهد داشت.
دادخواست نصب قیم: در مواردی که فردی در بین وراث به دلایلی چون بیماری، کودکی یا جنون قادر به اداره امور مالی و غیر مالی خود نباشد، ضرورت تعیین قیم برای وی احساس میشود. این موارد که در قانون از آنها با عنوان “محجور” یاد میشود، نیازمند مراقبت و سرپرستی ویژه‌ای هستند تا از حقوق و منافع آنان حفاظت شود. در چنین شرایطی، ممکن است بین وراث اختلاف نظری در خصوص نحوه اداره امور محجور ایجاد گردد. بر این اساس، قانونگذار به منظور رفع این مشکل، مسئولیت تمامی تصمیمات مربوط به محجور را به عهده قیم وی قرار داده است. شایان ذکر است که هر یک از وراث یا ذینفعان می‌توانند با مراجعه به دایره سرپرستی دادگاه خانواده، درخواست نصب قیم برای فرد محجور را ارائه نمایند. در این خصوص، دادستان پس از بررسی درخواست، اقدام به تعیین قیم برای محجور میکند.
لازم به ذکر است که حدود اختیارات قیم مشخص و محدود است و وی در مواردی چون فروش اموال مربوط به محجور، ملزم به کسب اجازه از دادگاه است. این امر سبب حفظ حقوق و منافع شخص محجور خواهد شد و از سوء استفاده احتمالی قیم جلوگیری می‌نماید.
مدارک لازم برای دادخواست تقسیم سهم الارث ورثه
در این قسمت، به بررسی مدارک لازم برای طرح دادخواست تقسیم ارث در صورت عدم همکاری وراث پرداخته میشود. قبل از تقدیم دادخواست، ثبت آن در دفاتر خدمات الکترونیک قضایی الزامی است. برای تقدیم دادخواست تقسیم ترکه در صورت عدم همکاری وراث، علاوه بر تکمیل برگه چاپی مخصوص، ذی‌نفع یا نماینده او باید مدارک زیر را به دادگاه ارائه نماید:
- مدارک هویتی: شامل کارت ملی و شناسنامه متوفی و وراث
- گواهی انحصار وراثت: صادره از شورای حل اختلاف
- گواهی فوت مورث
- در صورت لزوم، تحریر ترکه
کلام غایی
در پایان این بحث، نکاتی را در خصوص نحوه تقسیم سهم الارث ورثه را مطرح می کنیم. تقسیم ارث در صورتی به حکم دادگاه صورت می گیرد که بین وراث توافقی در زمینه تقسیم نباشد و با همدیگر همکاری لازم را انجام نداده باشند. لازم است قبل از تقدیم دادخواست تقسیم ترکه، نسبت به دریافت گواهی انحصار وراثت و در صورت لزوم تحریر ترکه اقدام نمود و این مدارک را پیوست دادخواست کرد. با وصول دادخواست، جلسه دادگاه تشکیل می شود و در صورتی تقسیم توسط دادگاه صورت می گیرد که بین وراث در جلسات توافقی حاصل نشود. تقسیم ترکه در دادگاه محل اقامت متوفی انجام می شود، مگر اینکه متوفی در ایران اقامتگاه نداشته باشد که در این صورت در صلاحیت دادگاهی است که متوفی در آنجا اموال غیر منقول دارد. بدیهی است که تقسیم ارث در صورت عدم توافق وراث، به دستور دادگاه و با رعایت قوانین و مقررات مربوطه انجام می پذیرد. این امر موجب حفظ حقوق همه وراث بوده و از بروز اختلافات احتمالی پیشگیری می کند. امید است این توضیحات مختصر در درک بهتر موضوع تقسیم ارث مفید واقع شود.
