قوانین و مقررات مربوط به حضانت فرزندان پس از جدایی والدین، از موضوعات بسیار مهم و حساس در حوزه خانواده محسوب می‌شود. حفظ منافع و مصالح کودکان در این شرایط دشوار، اولویت نخست قانونگذار است. در سال‌های اخیر، تغییرات قابل توجهی در قوانین حضانت فرزندان به ویژه در خصوص تقویت جایگاه مادران در این زمینه صورت پذیرفته است. در ادامه این مقاله، شما را با جزئیات و ابعاد مختلف قانون جدید گرفتن حضانت فرزند توسط مادر آشنا خواهیم ساخت. موضوعاتی همچون شرایط واگذاری حضانت، سن مشمول، تأثیر قانون بر وضعیت پدران، فرآیند اجرایی و چالش‌های پیش رو، از جمله مباحثی است که به طور کامل مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
حضانت چیست؟
حضانت ریشه در واژه عربی “حضن” به معنای در آغوش گرفتن کودک توسط مادر دارد. این اصطلاح در گذشته بیشتر ناظر بر نقش مادر در نگهداری و پرورش فرزندان بود. اما با گذشت زمان و تحولات اجتماعی، مفهوم حضانت دستخوش تغییرات گردیده و دایره شمول آن گسترده‌تر شده است در ادامه بیشتر با موضوع قانون جدید گرفتن حضانت فرزند توسط مادر آشنا می شویم.
امروزه حضانت فرزندان را می‌توان مجموعه‌ای از وظایف و مسئولیت‌های حقوقی، اخلاقی و انسانی در قبال فرزندان دانست که شامل تأمین تمامی نیازهای جسمی، روانی، عاطفی، آموزشی و اخلاقی آنان می‌گردد. این امر مستلزم صرف وقت، انرژی، هزینه و توجه کافی از جانب حاضنان یا سرپرستان قانونی کودکان است.
در نظام حقوقی ایران، حضانت فرزندان در درجه اول بر عهده پدر و مادر قرار دارد و پس از آنان، اقوام نزدیک از قبیل پدربزرگ، مادربزرگ و اجداد دیگر مسئولیت حضانت را بر عهده خواهند داشت. قانون مدنی ضوابط و شرایطی را برای حضانت فرزندان توسط هریک از والدین یا سایر بستگان تعیین نموده است.
مهم‌ترین جنبه‌های حضانت عبارتند از: تأمین محل سکونت مناسب، فراهم آوردن خوراک، پوشاک و سایر ملزومات زندگی برای کودکان، رسیدگی به مسائل بهداشتی و درمانی آنان، تربیت اخلاقی و معنوی، آموزش مهارت‌های زندگی، ایجاد فضای عاطفی امن و سالم، و هدایت آنان در مسیر رشد و تعالی.
حضانت صحیح و کامل، نیازمند صبر، حوصله، دلسوزی و عشق والدین یا سرپرستان به فرزندان است. کوچکترین کم‌کاری یا قصور در این زمینه می‌تواند آثار سوء و جبران‌ناپذیری بر روح و جسم کودکان باقی گذارد. از این رو حضانت مسئله‌ای بسیار مهم و حیاتی برای تربیت نسل آینده و استمرار جامعه سالم به شمار می‌آید.
انواع حضانت فرزند چیست؟
به طور کلی می بایست بیان نمود در ایران حضانت فرزند به دودسته :حضانت دائم که به معنای واگذاری مسئولیت نگهداری، تربیت و سرپرستی کامل کودک به یکی از والدین یا سرپرستان قانونی به صورت نهایی و تا زمانی که شرایط خاصی پیش نیاید، می‌باشد. این نوع حضانت معمولاً پس از جدایی والدین، فوت یکی از آنان، یا به دلیل توافق طرفین یا حکم دادگاه صادر می‌گردد. در حضانت دائم، سرپرست اصلی و تام‌الاختیار کودک تعیین می‌شود که تا زمانی که از سوی مراجع قضایی سلب صلاحیت نگردد، قانون جدید گرفتن حضانت فرزند توسط مادر این مسئولیت بر عهده وی خواهد بود.
و حضانت موقت که وضعیتی است که در آن به دلایلی مانند اختلاف والدین بر سر نگهداری فرزند، دادگاه به صورت موقت و تا زمان صدور حکم نهایی، حضانت کودک را به یکی از طرفین یا حتی اقوام نزدیک می‌سپارد. این نوع حضانت صرفاً جنبه موقتی و گذرا دارد تا پس از بررسی‌های لازم، تصمیم نهایی در خصوص حضانت دائم اتخاذ گردد.
برخی از دلایل اصلی برای صدور حکم حضانت موقت عبارتند از: اختلاف والدین، شرایط روحی و جسمی نامناسب والدین، ضرورت انجام تحقیقات بیشتر توسط دادگاه و مواردی از این دست، در هر دو نوع حضانت، منافع و مصالح کودک و تأمین نیازهای جسمی، روحی، عاطفی و آموزشی وی مهم‌ترین معیار برای تصمیم‌گیری است. هدف نهایی از تعیین نوع حضانت فرزند، فراهم آوردن بهترین شرایط برای رشد سالم و متعادل کودک در محیطی امن، پرمهر و حمایت‌گر است.
لازم به ذکر است که در برخی موارد خاص، ممکن است قانون یا دادگاه، انواع دیگری از حضانت را نیز مدنظر قرار دهد؛ مانند حضانت مشترک، حضانت متناوب و… که هریک شرایط و ویژگی‌های خاص خود را دارند.
نحوه گرفتن حضانت فرزند بعد از طلاق
پس از جدایی والدین، تعیین حضانت فرزندان یکی از مهم‌ترین مسائلی است که باید حل و فصل شود. در این شرایط، قانون و دستورالعمل‌های خاصی برای تعیین سرپرست اصلی کودکان وجود دارد که با توجه به سن و جنسیت فرزندان، اولویت‌های متفاوتی را لحاظ می‌کند.
براساس قوانین جاری، در سنین پایین‌تر، معمولاً مادر اولویت اصلی برای حضانت فرزندان را دارد. این امر با توجه به نقش محوری مادر در دوران کودکی و نیاز عاطفی و روانی فرزندان به حضور مادر در این سنین است. با این حال، پس از گذشت یک دوره زمانی خاص، معمولاً حضانت فرزند به پدر واگذار می‌شود، مگر اینکه دلایل موجهی برای تداوم حضانت مادر وجود داشته باشد.
در صورت اختلاف والدین بر سر حضانت فرزندان، دادگاه با بررسی تمامی جوانب و شرایط خانوادگی، روحی، مالی و…، تصمیم نهایی را اتخاذ می‌کند. هدف اصلی، تأمین منافع و مصالح کودکان و فراهم آوردن بهترین شرایط برای رشد سالم و متعادل آنان است.
برای کسب حضانت فرزند پس از طلاق، می‌توان از مشاوره حقوقی و کمک وکیل متخصص بهره‌مند شد. همچنین امکان توافق با همسر سابق بر سر انتقال حضانت در ازای گذشت از برخی حقوق مالی نیز وجود دارد. اما در هر صورت، نظر نهایی توسط دادگاه و با توجه به شرایط خاص هر پرونده صادر خواهد شد.
مهم‌ترین نکته در قانون جدید گرفتن حضانت فرزند توسط مادر تأمین منافع و آسایش روحی و جسمی فرزندان است. پدر و مادر هر دو باید با درایت و منطق، راه‌حل‌های مناسبی را برای تداوم فرزندپروری سالم و مؤثر بیابند تا کودکان آسیب کمتری از این تجربه دشوار متحمل شوند.
شرایط گرفتن حضانت فرزند توسط مادر چیست؟
مبنای اصلی واگذاری حضانت به مادر پس از جدایی، تأمین مصالح و منافع عالیه فرزندان است. دادگاه با در نظر گرفتن تمامی جوانب و شرایط خانوادگی، روانی، اقتصادی و اجتماعی، تصمیم نهایی را در این خصوص اتخاذ می‌نماید. یکی از مهم‌ترین دلایل برای واگذاری حضانت به مادر، اثبات نابهنجاری‌های رفتاری، اخلاقی و روانی پدر در دادگاه است. مواردی همچون:
- فساد اخلاقی و رفتارهای منافی عفت مانند روابط نامشروع
- اعتیاد به مواد مخدر، الکل و رفتارهای پرخطر دیگر
- سوء رفتار جسمی یا روانی با کودک از قبیل ضرب و شتم، آزار و اذیتپ
- ابتلا به بیماری‌های روانی شدید مانند اختلالات شخصیتی، پارانوئید و روان‌پریشی
- سابقه کیفری و ارتکاب جرایم خشن یا اخلاقی
فرآیند اثبات این موارد در دادگاه نیازمند ارائه مدارک، مستندات و شواهد محکم از سوی مادر است. گواهی پزشکی قانونی، گزارش‌های پلیسی، شهادت شهود و سایر امکانات اثباتی می‌تواند در این زمینه مورد استفاده قرار گیرد. از سوی دیگر، شرایط و صلاحیت‌های خود مادر نیز از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. وضعیت اخلاقی، رفتاری، سلامت روانی، تأمین مالی و سایر جنبه‌های لازم برای تربیت صحیح فرزندان، برای مادر بررسی خواهد شد.
در قانون جدید گرفتن حضانت فرزند توسط مادر چنانچه دادگاه به این نتیجه برسد که جدایی فرزند از مادر موجب بروز آسیب‌های روحی و روانی برای کودک می‌گردد، با توجه به اصل “لزوم تأمین مصالح طفل”، حضانت به مادر واگذار خواهد شد.
در سال‌های اخیر، تغییراتی در قانون مدنی ایران به وقوع پیوسته که نشان از حساسیت و توجه بیشتر قانونگذار به نقش مادران در تربیت کودکان دارد. براساس اصلاحیه ماده 1169، حضانت فرزندان اعم از پسر یا دختر تا سن 7 سالگی به طور مطلق بر عهده مادر قرار گرفته است. این تغییر قانونی، گامی مثبت در راستای همگامی با استانداردهای بین‌المللی و الگوهای تربیتی نوین محسوب می‌شود که نقش پررنگ مادران را در دوران حساس کودکی به رسمیت می‌شناسد.
لازم به ذکر است که فرآیند کسب حضانت از سوی مادر، روندی طولانی، پیچیده و زمان‌بر است که نیازمند گردآوری اسناد و مدارک متقن، اخذ گواهی‌های لازم، طی مراحل قانونی و داشتن پشتوانه حقوقی قوی می‌باشد. مادران باید با صبر، حوصله و استقامت این مسیر را طی نمایند.
راه‌هایی برای گرفتن حضانت فرزند توسط مادر
بدیهی است که برای مادران، کسب حضانت فرزندان پس از جدایی از همسر، یکی از مهم‌ترین دغدغه‌ها و چالش‌های پیش رو محسوب می‌شود. در این زمینه، قوانین و مقررات کشور ایران راهکارها و مسیرهای خاصی را پیش‌بینی نموده است:
اثبات انحرافات اخلاقی و رفتاری پدر در دادگاه: این مسیر یکی از رایج‌ترین روش‌ها برای کسب حضانت توسط مادر است. چنانچه مادر بتواند با ارائه مدارک و شواهد محکم، موضوعاتی همچون فساد اخلاقی، اعتیاد، سوء رفتار جسمی یا روانی، ابتلا به بیماری‌های روانی شدید و سایر انحرافات رفتاری پدر را در دادگاه اثبات نماید، دادگاه می‌تواند حضانت فرزند را از پدر سلب و به مادر واگذار کند.
گذشت از برخی حقوق مالی در ازای کسب حضانت: روش دیگر، توافق مادر با پدر و گذشت از برخی حقوق و امتیازات مالی در ازای کسب حضانت فرزند است. مواردی همچون مهریه، نفقه ایام گذشته، اجرت‌المثل و سایر حقوق مالی می‌تواند در این زمینه مورد توافق قرار گیرد. البته این توافق باید در دادگاه و با تأیید قاضی صورت پذیرد.
لازم به ذکر است که در هر دو مسیر فوق، دادگاه با توجه به اصل “تأمین مصالح عالیه فرزندان”، تصمیم نهایی را اتخاذ خواهد نمود. عوامل متعددی از جمله سن کودک، وضعیت روحی و روانی والدین، شرایط مالی و اقتصادی، محیط زندگی و سایر جنبه‌های مؤثر در تربیت صحیح فرزندان، مورد بررسی قرار می‌گیرد.
شرایط سلب حضانت فرزند از مادر چیست؟
قانونگذار شرایط و ملاک‌های خاصی را برای سلب حضانت فرزند از مادر تعیین نموده است. این موارد عمدتاً ناظر بر رفتارها، شرایط و وضعیت‌هایی است که می‌تواند منافع و سلامت جسمی یا روحی کودک را به خطر اندازد. لازم است در این زمینه با دقت و حساسیت ویژه‌ای عمل شود:
فساد اخلاقی و انحرافات رفتاری مادر: چنانچه در دادگاه ثابت شود که مادر دچار فساد اخلاقی، روابط نامشروع یا هرگونه رفتار خلاف شئونات و منافی عفت و اخلاق است، دادگاه می‌تواند حضانت فرزند را از وی سلب نماید.
اعتیاد به مواد مخدر یا الکل: در صورتی که مادر به مواد روان‌گردان یا مشروبات الکلی معتاد باشد و این امر محرز گردد، از شرایط لازم برای حضانت فرزند برخوردار نخواهد بود.
سوء استفاده از کودک: اگر مشخص شود که مادر از فرزند خود سوء استفاده می‌کند یا او را برای انجام امور خلاف قانون یا اخلاق به کار می‌گیرد، حضانت باید از وی گرفته شود.
بیماری‌های روانی: ابتلای مادر به اختلالات روانی شدید که طبق گواهی پزشکی قانونی تأیید می‌شود، از جمله مواردی است که می‌تواند منجر به سلب حضانت گردد.
ضرب و شتم و آزار جسمی کودک: چنانچه مادر به صورت مستمر و خارج از حد متعارف، کودک را مورد ضرب و شتم یا آزار جسمی قرار دهد، امکان سلب حضانت از وی وجود خواهد داشت.
هدف اصلی از پیش‌بینی این شرایط، حفظ حقوق و منافع کودکان و جلوگیری از هرگونه آسیب جسمی، روحی و روانی به آنان در محیط خانواده است. بنابراین رعایت دقیق این ملاک‌ها از اهمیت بسزایی برخوردار می‌باشد.
برای دریافت حضانت فرزند توسط مادر چه مدارکی لازم است؟
سند طلاق یا جدایی: ارائه سند رسمی طلاق یا دادخواست جدایی، اولین و اساسی‌ترین مدرک مورد نیاز است که وضعیت تأهل و زندگی مشترک مادر را مشخص می‌کند.
اسناد هویتی: مدارک شناسایی معتبر از قبیل شناسنامه، کارت ملی و گذرنامه مادر، برای اثبات هویت و احراز صلاحیت وی در دریافت حضانت، الزامی است.
توافق‌نامه زوجین: در صورتی که طلاق به صورت توافقی و با رضایت طرفین صورت گرفته باشد، ارائه نسخه‌ای از توافقات زوجین در خصوص مسائلی نظیر حضانت فرزندان، به دادگاه ضروری خواهد بود.
کلام غایی
در پایان باید گفت که اصلاح قانون جدید گرفتن حضانت فرزند توسط مادر و تقویت جایگاه مادران در این زمینه، گامی ارزشمند در مسیر تحقق عدالت و حفظ حقوق کودکان محسوب می‌شود. هرچند ممکن است در اجرای این قانون جدید با چالش‌ها و موانعی روبرو باشیم، اما نباید از تلاش برای غلبه بر این مشکلات دریغ ورزید. آنچه اهمیت دارد، تأمین منافع عالیه فرزندان و فراهم آوردن بهترین شرایط ممکن برای رشد و تعالی آنان است. امید است با همکاری و همراهی تمامی دستگاه‌های مسئول و نهادهای حامی حقوق کودک و خانواده، شاهد اجرای هرچه بهتر این قانون و تحکیم بیش از پیش نقش مادران در فرایند حضانت و تربیت فرزندان باشیم.
