عسر و حرج، مفهومی است که در حقوق خانواده و قوانین مربوط به طلاق، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. این اصطلاح به شرایط سخت و غیرقابل تحملی اشاره دارد که ادامه زندگی مشترک را برای زنان، امری بسیار دشوار و تقریباً ناممکن می‌سازد. در ادامه این مقاله، به طور کامل و با جزئیات بیشتر، با مفهوم عسر و حرج، مصادیق و موارد آن در قانون، نحوه اثبات این شرایط در دادگاه، و همچنین حقوق قانونی زنان پس از طلاق عسر و حرجی آشنا خواهید شد. موضوعاتی نظیر تفاوت این نوع طلاق با طلاق از طریق اثبات شروط ضمن عقد نکاح نیز مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
عسر و حرج چیست؟
مفهوم عسر و حرج در زندگی زناشویی، به شرایطی اشاره دارد که در آن، ادامه زندگی مشترک برای زوجین به دلیل مشکلات و سختی‌های غیرقابل تحمل، امری دشوار و تقریباً ناممکن می‌گردد. این اصطلاح ریشه در آموزه‌های دینی و اخلاقی دارد که هدف آن، حفظ کرامت و آرامش خانواده‌ها و جلوگیری از فروپاشی بنیان خانواده به دلایل نامعقول است.
در نظام حقوقی کشور ما، اگرچه حق طلاق در ابتدا از آن مردان است، اما قانونگذار با درایت و آگاهی از شرایط دشوار زندگی برخی زنان، این امکان را برای آنان فراهم آورده است تا در صورت مواجهه با شرایط عسر و حرج، بتوانند با اثبات این موضوع در دادگاه، درخواست جدایی از همسر خود را ارائه دهند.
مواردی که می‌تواند شرایط عسر و حرج را برای زنان ایجاد کند، شامل موارد متعددی است که از جمله می‌توان به ترک خانه بدون دلیل موجه توسط همسر به مدت طولانی (معمولاً 6 تا 9 ماه)، اعتیاد شدید همسر به مواد مخدر یا الکل بدون تلاش برای ترک آن، محکومیت طولانی‌مدت همسر به زندان (معمولاً بیش از 5 سال)، ابتلای همسر به بیماری‌های صعب‌العلاج و ناتوان‌کننده، خشونت فیزیکی یا روانی مستمر از سوی همسر، و فحاشی و توهین‌های پی‌درپی از جانب او اشاره کرد.
در چنین شرایطی، زنان باید با ارائه مدارک و شواهد کافی، وجود این شرایط دشوار و غیرقابل تحمل زندگی مشترک را به اثبات برسانند تا دادگاه بتواند با قضاوت عادلانه و با در نظر گرفتن تمامی جوانب، حکم به جدایی آنها از همسرانشان صادر نماید. این فرآیند به منظور حفظ کیان خانواده و جلوگیری از طلاق‌های بی‌مورد و شتاب‌زده صورت می‌پذیرد.
لازم به ذکر است که در این مسیر، حمایت‌های قانونی و حقوقی از زنان، نقش بسزایی در تأمین عدالت و احقاق حقوق آنان دارد. همچنین، آگاهی‌رسانی و آموزش‌های لازم در خصوص حقوق و تکالیف زوجین، می‌تواند تا حد زیادی از بروز چنین شرایط دشواری در زندگی مشترک پیشگیری نماید.
اثبات عسر و حرج!
درک وضعیت دشوار و غیرقابل تحمل زنان در زندگی مشترک، یکی از مهمترین چالش‌های پیش روی دستگاه قضایی است. در این شرایط، اثبات قرار گرفتن زن در شرایط عسر و حرج، نقش بسزایی در صدور احکام عادلانه و حمایت از حقوق زنان ایفا می‌کند.
قانونگذار با درایت و آگاهی از چنین شرایط دشواری، برخی از مصادیق عسر و حرج را در قانون ذکر نموده است. با این حال، همانطور که پیشتر اشاره شد، این موارد محدود و انحصاری نیستند و در هر شرایط خاص، ممکن است موضوعات دیگری نیز برای یک زن، ایجاد عسر و حرج نماید. از این رو، قضات دادگاه‌ها می‌توانند در هر مورد مشخص، با بررسی دقیق اوضاع و احوال، وجود یا عدم وجود عسر و حرج را احراز و براساس آن، تصمیم‌گیری نمایند.
برای اثبات قرار گرفتن در چنین شرایطی، زنان باید تمامی مدارک و شواهدی را که می‌تواند مؤید ادعای آنها باشد، جمع‌آوری و به دادگاه ارائه نمایند. این مدارک و شواهد می‌تواند شامل موارد متعددی باشد:
- شهادت شاهدان: در برخی موارد، شهادت افرادی که شاهد رفتار نامناسب یا خشونت‌های همسر علیه زن بوده‌اند، می‌تواند مدرک مهمی در اثبات ادعای زن محسوب شود.
- اسناد و مدارک پزشکی: در صورتی که زن مورد ضرب و شتم یا آزار جسمی قرار گرفته باشد، اسناد و گواهی‌های پزشکی قانونی می‌تواند به عنوان سندی مهم در اثبات ادعای وی به دادگاه ارائه شود.
- نظر کارشناسان: در برخی موارد، دادگاه ممکن است کارشناسانی را برای تحقیقات محلی و بررسی وضعیت زندگی زوجین اعزام نماید. نظر و گزارش این کارشناسان می‌تواند در اثبات شرایط عسر و حرج زن، بسیار مؤثر واقع شود.
- اقرار همسر: در صورتی که همسر در جلسات دادگاه حضور یابد و به رفتارهای نامناسب یا خشونت‌های خود علیه زن اقرار نماید، این امر می‌تواند یکی از قوی‌ترین مدارک در اثبات ادعای زن محسوب شود.
شرایط طلاق به دلیل عسر و حرج!
مفهوم عسر و حرج در قوانین حقوقی کشور، یکی از مهمترین ابزارهای حمایتی برای زنان در مواجهه با شرایط سخت و غیرقابل تحمل زندگی مشترک محسوب می‌شود. قانونگذار در تبصره ماده 1130 قانون مدنی، برخی از مصادیق و موارد عسر و حرج زن را ذکر نموده است. با این حال، لازم به ذکر است که این موارد، محدود و انحصاری نیستند و در هر شرایط خاص، ممکن است موضوعات دیگری نیز برای یک زن، ایجاد عسر و حرج نماید. به همین دلیل، در این تبصره قید شده است که موارد ذکر شده، مانع از آن نمی‌شود که دادگاه، موارد دیگری را به عنوان عسر و حرج زن، احراز نموده و به استناد آن، حکم طلاق زن را صادر نماید.
از جمله مواردی که در قانون به عنوان مصادیق عسر و حرج برای زنان ذکر شده است، می‌توان به :
- ترک خانه و زندگی مشترک توسط شوهر به مدت طولانی (معمولاً 6 ماه متوالی یا 9 ماه متناوب در طول یک سال) بدون عذر موجه
- اعتیاد شدید شوهر به مواد مخدر یا الکل و امتناع از ترک آن
- محکومیت قطعی شوهر به حبس طولانی‌مدت (معمولاً 5 سال یا بیشتر)
- خشونت فیزیکی یا روانی مستمر و غیرقابل تحمل از سوی شوهر
- ابتلای شوهر به بیماری‌های صعب العلاج و ناتوان‌کننده، چه جسمی و چه روانی، اشاره کرد
- بیکاری طولانی‌مدت و عدم تأمین نیازهای مالی خانواده توسط شوهر
- تجاوز به حریم خصوصی و آزادی‌های شخصی زن
- هرگونه رفتار یا عملی که موجب تحقیر و بی‌حرمتی به زن گردد
- همچنین مشکلات روحی، روانی یا اختلالات شخصیتی شدید در شوهر که زندگی مشترک را دچار مشکل جدی نماید
در چنین مواردی، زنان باید با ارائه مدارک و شواهد کافی، وجود شرایط عسر و حرج را در دادگاه اثبات نمایند. دادگاه پس از بررسی دقیق اوضاع و احوال زوجین و در صورت قانع شدن به وجود عسر و حرج، می‌تواند حکم به جدایی آنها از همسرانشان را صادر کند.
در چنین مواردی نیز، دادگاه می‌تواند با توجه به شرایط موجود و با بررسی دقیق اوضاع و احوال، وجود یا عدم وجود عسر و حرج را احراز نموده و براساس آن، تصمیم‌گیری نماید. لازم به ذکر است که در این فرآیند، نقش وکلای خبره و آگاه به قوانین حمایتی از زنان، بسیار حائز اهمیت است تا بتوانند با ارائه مستندات و شواهد کافی، حقوق موکلان خود را در دادگاه احقاق نمایند.
طلاق با اثبات عسر و حرج چه تفاوتی با اثبات شروط ۱۲گانه عقدنامه دارد؟
تفاوت میان طلاق با اثبات عسر و حرج و طلاق با اثبات شروط ضمن عقد نکاح یا همان شروط 12 گانه عقدنامه، موضوعی است که درک دقیق آن برای زنان حائز اهمیت فراوان است. این دو روش قانونی، راهکارهای متفاوتی را برای جدایی زوجین در شرایط خاص پیش روی زنان قرار می‌دهد.
در روش اول، یعنی طلاق با اثبات عسر و حرج، زن باید شرایط سخت و غیرقابل تحمل زندگی مشترک را در زمان حال و هنگام تقدیم دادخواست به دادگاه خانواده به اثبات برساند. این شرایط می‌تواند شامل موارد متعددی مانند خشونت فیزیکی یا روانی مستمر و فحاشی و توهین‌های پی در پی از سوی همسر باشد. در این حالت، دادگاه پس از بررسی دقیق اوضاع و احوال زوجین و در صورت قانع شدن به وجود عسر و حرج، حکم به طلاق زوجین را صادر می‌نماید و به نوعی، مرد را ملزم به پذیرش طلاق می‌کند.
از طرف دیگر، در روش دوم یعنی طلاق با اثبات شروط ضمن عقد نکاح، زن باید یکی از موارد مندرج در شروط 12 گانه عقدنامه را که توسط همسر نیز امضا شده است، اثبات نماید. این موارد می‌تواند شامل اعتیاد شدید همسر به مواد مخدر یا الکل، خشونت فیزیکی یا روانی، محکومیت طولانی مدت به زندان، ابتلا به بیماری‌های خاص و موارد مشابه باشد. نکته قابل توجه این است که در این روش، زمان وقوع این موارد اهمیت چندانی ندارد و حتی اگر یکی از این موارد در گذشته نیز رخ داده باشد، زن به عنوان وکیل همسر در امر طلاق شناخته می‌شود. به عبارت دیگر، گذشت زمان مانع از اعمال وکالت زن در طلاق نمی‌گردد.
پس از اثبات هر یک از موارد مذکور در شروط ضمن عقد، دادگاه گواهی عدم امکان سازش را برای زوجین صادر می‌کند. این گواهی به معنای آن است که زن به عنوان وکیل همسر در امر طلاق، می‌تواند بدون نیاز به کسب اجازه مجدد از وی، درخواست طلاق را پیش ببرد. لازم به ذکر است که مدت اعتبار این گواهی محدود به 3 ماه از زمان قطعیت آن است، در حالی که در حالت اول (طلاق با اثبات عسر و حرج)، حکم دادگاه تا 6 ماه پس از قطعیت، قابل اجرا خواهد بود.
نکته دیگر این است که در حالت اول، قبول مابذل (پذیرفتن مهریه و جهیزیه) توسط زن، با قاضی رسیدگی کننده به پرونده خواهد بود، اما در حالت دوم، پس از اثبات یکی از موارد شروط ضمن عقد، زن به عنوان وکیل مرد در طلاق و قبول بذل، شناخته می‌شود و می‌تواند به نمایندگی از همسر، مابذل را قبول نماید.
حقوق زن در صورت طلاق عسری و حرجی
نکته بسیار مهمی که در خصوص حقوق قانونی زنان پس از طلاق عسر و حرجی باید مورد توجه قرار گیرد، این است که صدور حکم طلاق به دلیل شرایط سخت و غیرقابل تحمل زندگی مشترک، به هیچ وجه به معنای از دست دادن حقوق قانونی زن نیست. در واقع، این حقوق به طور کامل برای زنان محفوظ است و آنها می‌توانند پس از جدایی، مطالبه و دریافت آن را از همسر سابق خود داشته باشند.
یکی از مهمترین حقوق قانونی زنان، مهریه است. مهریه از آن زمان که عقد ازدواج منعقد می‌شود، متعلق به زن بوده و وی مالک آن محسوب می‌گردد. بنابراین، در هنگام جدایی، زن می‌تواند مهریه خود را از همسر سابق مطالبه نماید و هیچ اجباری برای بخشیدن یا گذشت از آن وجود ندارد.
علاوه بر این، نفقه یکی دیگر از حقوق قانونی زنان است که پس از عقد ازدواج، تأمین آن بر عهده مرد قرار می‌گیرد. اگر مرد بدون دلیل موجه از پرداخت نفقه خودداری کند، جرم انجام داده است و زن می‌تواند در زمان جدایی، نفقه معوقه و ایام گذشته را از وی مطالبه نماید.
از سوی دیگر، یکی از مسائل بسیار مهم در زمان طلاق، تعیین حضانت فرزندان است. در طلاق‌های عسر و حرجی، قاضی با در نظر گرفتن شرایط و صلاحیت هر یک از والدین، تصمیمی خواهد گرفت که به نفع فرزندان و تأمین مصالح آنها باشد. در صورتی که شوهر صلاحیت نگهداری از فرزندان را نداشته باشد، حضانت معمولاً به مادر واگذار می‌شود.
حضانت فرزند در طلاق عسر و حرج!
در مطلب بالا خواندید که حضانت فرزند یکی از حقوقی قانونی زن در طلاق عسر و حرج می باشد، طبق قانون عسر وحرج حضانت فرزندان تا 7 سالگی با مادر است و دختر تا 9 سالگی و پسر تا 15 سالگی تحت حضانت پدر خواهند بود.
اما این نکته را نیز باید بدانید که در صورتی که مرد شرایط و صلاحیت نگهداری از فرزند را نداشته باشد حضانت فرزند به مادر و یا جد پدری بچه واگذار می شود.
طلاق عسر و حرج چقدر طول میکشد؟
در پاسخ به این سوال می بایست گفت هنوز مدت زمان دقیقی برای طلاق عسر و حرج در نظر گرفته نشده است پس بر همین اساس مدت زمان طلاق بستگی به دلایل مختلف از جمله وقت های رسیدگی، شعبه رسیدگی کننده، جلسات مشاوره ، مدارک و شواهد اثبات کننده عسر و حرج دارد.
سخن غایی
در خاتمه، باید گفت که مفهوم عسر و حرج، یکی از مهمترین ابزارهای حمایت قانونی از زنان در برابر شرایط سخت و غیرقابل تحمل زندگی زناشویی است. اگرچه تلاش می‌شود تا با آگاهی‌رسانی و آموزش‌های لازم، از بروز چنین شرایط دشواری در زندگی مشترک پیشگیری شود، اما در مواردی که چنین شرایطی حاکم باشد، قوانین حمایتی، راهکارهای منصفانه‌ای را برای حل این معضلات و احقاق حقوق زنان ارائه می‌دهند. خانواده، کانون گرم و امن جامعه است و حفظ این نهاد مقدس، نیازمند تلاش، صبر و گذشت متقابل زوجین و رعایت حقوق یکدیگر می‌باشد. اما در مواردی که شرایط عسر و حرج حاکم باشد، زنان نباید از حقوق قانونی خود چشم‌پوشی کنند و می‌توانند با اتکا به قوانین حمایتی، از شرایط سخت و غیرقابل تحمل زندگی مشترک رهایی یابند و فرصتی برای آغاز یک زندگی جدید و سالم را به دست آورند.
